چکیده رساله:
مقدمه و هدف: ظرافت از کیفیت‌های مهم در هنر و معماری ایرانی- اسلامی به شمار می‌رود. باوجود اهمیت، نقش آن در زیبایی‌شناسی شکل‌های معماری مورد واکاوی قرار نگرفته و به‌طور کاربردی مشخص نشده است. هدف از پژوهش حاضر، شناخت و سنجش عوامل فیزیکی مؤثر بر ظرافت شکل معماری و ارزیابی تأثیر آن بر ترجیحات و علایق زیبایی‌شناختی با توجه به تفاوت‌های فردی است. در این راستا به مطالعه این کیفیت در معماری «گنبدخانه» به‌عنوان یکی از ماندگارترین الگوهای فرمی معماری ایرانی پرداخته شده است. پرسش‌های پژوهش عبارت‌اند از این‌که شاخص‌های تعیین‌کننده ظرافت در شکل بیرونی گنبدخانه‌های ایرانی چیست؟ و مؤلفه‌های شکلی ظرافت چه تأثیری بر ترجیحات افراد مختلف در مورد گنبدخانه‌ها دارند؟
روش اجرای پژوهش: در مرحله اول مفهوم ظرافت در دو زمینه اصلی فلسفه هنر و علوم مهندسی به روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای بررسی و مؤلفه‌های شکلی آن در معماری شناسایی گردید. در مرحله دوم پس از مطالعه گونه‌شناسی گنبدخانه‌ها، ویژگی‌های شکلی و هندسی آن‌ها در 16 نمونه از آرامگاه‌های دوره اسلامی بررسی و شاخص‌های ارزیابی ظرافت تعیین گردید. در مرحله سوم راهبرد پژوهش به‌صورت نیمه تجربی بود. در این راستا آزمون مقایسه‌‌ای تصویری برای سنجش ترجیحات ظرافت گنبدخانه‌ها طراحی شد. مشارکت‌کنندگان از میان دانشجویان دانشگاه‌های تبریز و هنر اسلامی تبریز به شیوه نمونه‌گیری هدفمند طبقه‌ای و در دسترس انتخاب گردیدند و حجم نمونه با در نظر گرفتن نوع آزمون و شیوه نمونه‌گیری 200 نفر تعیین گردید که دو گروه اصلیِ رشته‌های هنری و غیر هنری و همچنین مرد و زن را شامل می‌شدند.
یافتهها و نوآوری پژوهش: در این پژوهش روش کمّی برای ارزیابی ظرافت در گنبدخانه‌ها در دو بعد شکلی- تناسباتی و شکلی - پویایی پیشنهاد شد. بررسی ترجیحات برای مؤلفه‌های فیزیکی ظرافت در بعد اول نشان داد که نمی‌توان بین تناسبات ظریف (به معنی باریکی) و ترجیح در اجزای اصلی گنبدخانه رابطه‌ای پیدا کرد و در عوض هماهنگی و تعادل در ابعاد و اندازه‌ها مورد ترجیح قرار گرفت که خود گرایش به نوعی از ظرافت ازنظر هماهنگی و دقت هندسی را نشان می‌دهد. در بعد دوم، ظرافت از نظر پویایی تأثیر مثبتی بر ترجیحات داشت. در مورد متغیرهای فردی، آموزش هنری بر ترجیحات دانشجویان در مورد ظرافت شکل گنبدخانه‌ها تأثیرگذار بود؛ به‌طوری‌که ترجیحات دانشجویان رشته‌های هنری بیشتر وابسته به نمونه اولیه و سخت‌گیرانه‌تر بود. همچنین دانشجویان رشته‌های غیرهنر گرایش بیشتری به ویژگی ظرافت نشان دادند. جنسیت تأثیر چندانی بر ترجیحات نداشت که نشان می‌دهد ظرافت در فرم کلی بنای معماری (با توجه به محرک آزمون) می‌تواند به یک‌میزان مورد توجه مردان و زنان قرار گیرد.نتیجهگیری: تمامی مؤلفه‌های شکلی مورداستفاده در این پژوهش بر ترجیحات تأثیرگذار بودند که بیانگر لزوم توجه به کیفیت ظرافت و انتخاب درجات و سطوح مناسب آن در طراحی فرم‌های معماری است. ظرافت به لحاظ ادراکی یک ویژگی زیبایی‌شناختی مثبت است؛ اما ترجیحات یا زیبایی ادراک‌شده برای مؤلفه‌های شکلی یا قراردادی مورداستفاده در این پژوهش متفاوت بود که می‌تواند به عوامل مختلفی ازجمله نوع اثر، موقعیت به‌کارگیری و تفاوت‌های فردی ازنظر دانش تخصصی مرتبط باشد.
کلیدواژگان: ظرافت، ترجیح زیبایی‌شناختی، معماری ایرانی، معماری اسلامی، گنبدخانه